بنای «ایا صوفیه» در میدان «سلطان احمد» استانبول در ترکیه، یکی از
بزرگ‌ترین اثرهای تاریخی دوران بیزانس است و در زمان کنستانتینوس اول بنا
شد که به مدت ۹۱۶ سال به عنوان کلیسا و به مدت ۴۸۱ سال در دوران عثمانی‌ها
به عنوان مسجد فعال بود. این بنای تاریخی به دستور آتاتورک در سال ۱۹۳۵
به موزه تبدیل و در خدمت صنعت توریسم قرار گرفت!
نامگذاری
این بنا نخست «مِگاله اِکلسیا» – کلیسای بزرگ – نام گرفت، ولى
بعدها به «ثئاسوفیا» یعنى «حکمت مقدس» تغییر نام یافت، اما تا سده‌ی ۵
میلادی، مردم به آن «سوفیا» مى‌گفتند.
رفته‌رفته این کلیسا به سانتاسوفیا و یا سانکتا سوفیا شهرت پیدا کرد که به همان معنى حکمت مقدس است و یونانی‌ها آن را «هاگیا سوفیا» یا «آگیا سوفیا» مى‌نامیدند. پس از فتح استانبول، ترکها با تغییر اندکى نام این کلیسا را «ایاصوفیه» خواندند.
دوره اول: ایاصوفیه قبل از فتح استانبول
نخستین بنای ایاصوفیه را به امپراتور کنستانتین اول (۳۳۷م) نسبت
مى‌دهند ولى در آثار مورخان نزدیک به عصر این امپراتور، به چنین
موضوعى اشاره نشده است و بررسی‌های اخیر نشان مى‌دهد که کلیسای
ایاصوفیه از طرف کنستانتین دوم (۳۶۱م) به افتخار پیروزی پدرش
کنستانتین اول بر لیکینیوس احداث شده، و در ۱۵ فوریه ۳۶۰ برای عبادت
عموم افتتاح گردیده. در ۲۰ ژوئن ۴۰۴ آشوب بزرگى در قسطنطنیه پدید آمد
و بخشى از ایاصوفیه در حریق سوخت. در نتیجه بنای ایاصوفیه مجددا به دست
حکومت بعدی، ساخته و در سال ۴۱۵ میلادی دوباره افتتاح شد.
ولی باز این کلیسا در حریق دیگری که در شب ۱۳ ژانویه ۵۳۲ پدید آمد به دنبال یک شورش علیه دولت آتش گرفت. حدود ۶ هفته پس از حریق، امپراتور یوستى نیانوس تصمیم گرفت کلیسایى به مراتب بزرگتر و باشکوه‌تر بر ویرانه‌های کلیسای قبلى بنا کند و به همین سبب، از معماران مشهور عصر خود، آنتمیوس ترالسى و ایسیدُروس ملطى خواست کلیسای جدید را طوری بسازند که در برابر آتش‌سوزی و زمین‌لرزه مقاوم باشد. کار تعمیر در ۲۳ فوریه ۵۳۲ آغاز شد. به فرمان امپراتور با ارزش‌ترین مصالح ساختمانى را از نواحى مختلف تهیه کردند. سرانجام، در ۲۷ دسامبر ۵۳۷ با کار ۱۰ هزار کارگر در طول ۵ سال و تحت نظر ۱۰۰ استادکار، کلیسای جدید ایاصوفیه طى مراسم باشکوهى افتتاح شد. ولی بر اثر زلزله در سال ۵۸۸، گنبد کلیسا فرو ریخت و بالاخره در سال ۵۶۳ گنبدش ساخته شد.
قابل ذکر است امپراتوران بیزانس در این کلیسا مراسم تاج‌گذاری برپا مى‌کرده‌اند و به سبب احترامى که داشت، پناهگاه مجرمان نیز به شمار مى‌آمده است.
از این بنا به مدت ۹۱۶ سال به عنوان کلیسا استفاده می‌شد.
دوره دوم: ایاصوفیه پس از فتح استانبول
این کلیسا چون در سال ۱۴۵۳ به تصرف ترکان عثمانی در آمد آثار مسیحیت آن را
محو کردند و آن را به صورت مسجد در آوردند به مدت ۴۸۱ سال در دوران
عثمانی‌ها فعال بود. (سلطان محمد در همان روز فتح استانبول فرمان
تبدیل کلیسای ایاصوفیه را به مسجد صادر کرد.) و سه روز پس از فتح
استانبول، ضمن برپا داشتن مراسم نماز جمعه در ایاصوفیه، به امامت
آق شمس‌الدین، خطبه به نام پادشاه فاتح عثمانى خوانده شد.
(در وقف‌نامه‌های فاتح که نسخه‌های مختلف آن تا امروز باقى مانده، نام ایاصوفیه، «الجامع الکبیر العتیق» آمده است). این اتفاق در سال ۸۷۵ هجرى (۱۴۵۳میلادى) رخ داد. به دستور سلطان یک گلدسته‌ى چوبى در قسمت جنوبى نیم گنبد غربى و نیز یک محراب در این مسجد ساخته شد. بعدها در زمان سلطان سلیمان قانونى، به علت نامناسب بودن نقاشی‌ها و تزیینات داخل ایاصوفیه، روی آنها را با گچ پوشاندند.
در زمان سلطان بایزید دوم دومین مناره ایاصوفیه از آجر ساخته شد. و گنبد بزرگى نیز بر فراز آن ساخته شد.
سلطان سلیم دوم یکى از پادشاهان عثمانى است که توجه و علاقه بسیاری به مسجد ایاصوفیه نشان داده. در آغاز سلطنت او، بنای مسجد در نتیجه‌ی عدم توجه وضع نیمه مخروبه‌ای پیدا کرده بود. وی به معمار سنان دستور داد تا خرابی‌ها را تعمیر کند. خانه‌هایى که بنای ایاصوفیه را در محاصره‌ی خود گرفته بودند، تخریب گردید و دیوارها با تعبیه پایه‌ها و شمع‌ها محکم شد و یک مناره آجری جای مناره چوبى را گرفت.
در اوایل سلطنت سلطان مراد سوم کار تعمیرات و بازسازی ایاصوفیه به پایان رسید و این پادشاه تغییراتى نیز در داخل مسجد ایجاد کرد و به تزیینات داخلى آن افزود.
از نیمه‌ی دوم سده‌ی ۱۰ق/۱۶م به بعد، در گورستان متصل به آن، ساختن مقبره‌هایى برای سلاطین عثمانى آغاز شد.
در زمان سلطان مراد چهارم، آیاتى از قرآن کریم به خط بچاقجى‌‌زاده مصطفى چلبى زینت‌بخش دیوارهای مسجد ایاصوفیه شد. علاوه بر آن، لوحه‌های عظیمى به شکل مربع مستطیل با نام خلفای راشدین که توسط خطاط معروف تکنجى‌زاده ابراهیم افندی نوشته شده بود، بر بالای دیوارها نصب شد. این لوحه‌ها در زمان سلطان عبدالمجید با الواح مدور بزرگى به خط جلى خطاط قاضى عسکر مصطفى عزت افندی، تعویض شد.
سلطان محمود اول، تعمیرات فراوانى در مسجد ایاصوفیه صورت داد، ولى گفته مى‌شود که روی بقایای موزاییک‌های دوره بیزانس در این تعمیرات با گچ پوشانده شده است.
وی علاوه بر تعمیرات، یک شادروان (وضوگاه) زیبا و چند بنای دیگر در آنجا ساخت؛ مهمترین آنها کتابخانه‌ی باشکوهى است که از نظر هنر معماری و تزیینى دارای ارزش فراوانى است. این کتابخانه ۳۰۰ هزار جلد کتاب در خود داشته است.
قفسه‌های صدف‌‌نشان و دیوارهای کاشى‌کاری آن از شاهکارهای هنری قرن ۱۸م ترکیه شمرده مى‌شود.
پس از سلطان مراد چهارم، چندان توجهى به تعمیر و نگهداری مسجد ایاصوفیه نشد. در زمان سلطان عبدالمجید تعمیرات اساسى بنا، در سال‌های ۱۸۴۷-۱۸۴۹م به سرپرستى معمار اتریشى «فوستاتی» صورت گرفت و بیشتر تزیینات داخلى تجدید و یا تعمیر شد. موزائیک‌های دوران بیزانس را نیز از زیر پوشش گچ بیرون آوردند. سلطان مایل بود که موزائیک‌ها به همان صورت باقى بماند، ولى به علت مخالفت‌هایى که ابراز شد، دستور داد دوباره روی آنها را بپوشانند. پس از پایان تعمیرات، مسجد ایاصوفیه بار دیگر در اولین جمعه‌ی ماه رمضان ۱۲۶۵ق/ژوئیه ۱۸۴۹م طى مراسم با شکوهى بر روی مردم گشوده شد. ایاصوفیه در زلزله شدید ۱۰ ژوئیه ۱۸۹۴ دچار صدمات بسیاری شد؛ از جمله قطعات بزرگى از موزائیک‌های گچ‌پوش، نیم‌‌گنبدها و سرستونها فرو ریخت و به همین علت مسجد مدتى طولانى بسته ماند.
دوره سوم: پس از تشکیل دولت جمهوری ترکیه:
در سال ۱۹۲۶م/ ۱۳۰۵ش تعمیرات ضروری در سرسراهای فوقانى، گنبد اصلى و
یکى از پایه‌ها به عمل آمد. در این میان با پیشنهاد آتاتورک در
۱۹۳۴م/۱۳۱۳ش مسجد ایاصوفیه به موزه تبدیل شد و در اول فوریه ۱۹۳۵
به طور رسمى افتتاح گردید. کمى بعد فرش‌های مسجد را جمع کردند و
لوحه‌های مدور نام خدا و حضرت رسول(ص) و خلفای راشدین و امام‌حسن و
امام‌حسین (ع) را پایین آوردند، تا حالت روحانى این معبد کهن به
حال و هوای موزه تبدیل شود؛ ولى هنگامى که مى‌خواستند لوحه‌ها را
برای استفاده در دیگر مساجد استانبول از آنجا بیرون ببرند، به علت
بزرگى بیش از حد، از هیچ‌‌کدام از درهای ایاصوفیه ممکن نشد. ناچار
آنها را روی هم چیده و در گوشه‌ای انبار کردند. مدتى بعد، در
۱۹۴۹م/۱۳۲۸ش بار دیگر این لوحه‌ها از دیوارهای ایاصوفیه آویخته شد.
ساختار بنا
در بنای ایاصوفیه تدبیر هوشمندانه‌ای برای هماهنگى طاق‌ها و ستون‌ها
به کار رفته است. ۴ ستون عظیم از سنگ خارای مصری، شبیه پای فیل،
۴ طاق بالا را نگاهداشته، و گنبد بر روی آنها آرمیده است. در ساقه
گنبد، حلقه‌ای از ۴۰ پنجره نزدیک به هم قرار گرفته، که نور از آنها
به درون مى‌تابد.
ژرفای گنبد ۱۸ متر و بلندی گنبد ۵۶ متر از سطح زمین است و قطر آن ۳۳ متر است که پشت‌بند آن دو نیم گنبد است. که خود در هر پهلو بر یک تورفتگی ستون‌دار کوچک قرار دارند. در طرفین فضای بسیار بزرگ مرکزی، با گنبدی به بلندی ۵۶ متر از کف دو طبقه، راهه جانبی قرار دارد که بار گنبد را منتقل میکند به قوس‌های عظیمی که سینه سردرهایی پر پنجره را در بر گرفته است. ردیف دیگری از پنجره در پائین و دور تا دور گنبد قرار دارد.
این بنا مجموعاً ۱۰۷ ستون و ۹ در دارد؛ بزرگ‌ترین آنها در ِ وسطى است با چارچوب برنزی و قاب مرمر که مخصوص ورود امپراتور بود.
بنا کلاً از آجر ساخته شده، و با مرمر پوشانده شده. دیوارهاى آن با معرق‌‌هاى آجین شده به سنگ‌‌هاى قیمتى تزیین یافته است. در تزیینات بناى آن، از فلزات گران‌بهاى منتسب به هنر بیزانسى استفاده شده است. ستون‌هاى مرمرین این بنا از معبد «آرتمیس» و نیز از نقاط مختلف دنیا به آنجا آورده شده است. در حیاط داخلى، فواره‌هایى برای وضو قرار دارد. در زوایه‌ى جنوبى مسجد به جاى‌گلدسته‌اى از جنس سنگ، گلدسته‌اى آجرین بنا گردیده است.
موزاییک‌ها و تزیینات داخلى ایاصوفیه نیز از اهمیت بسیاری برخوردار است. از تزیینات بى‌نظیر این بنا در منابع قدیمى با ستایش فراوان یاد شده است. از زیباترین بخش‌های این بنا، تزیینات ایاصوفیه و موزاییک‌های بیزانسى آن است. در میان آنها قطعات و تابلوهای ساخته شده از طلا، نقره، مرمر و سفال لعاب‌دار رنگارنگ دیده مى‌شود. تابلوهای موزاییک ایاصوفیه را مى‌توان بر سطح داخلى نیم گنبدها، دیوارها، طاق‌ها و رواق‌ها و بر سردر ویژه‌ی امپراتور و … دید.
بر اثر ویرانی‌ها و تعمیرات پى در پى، بخشى از موزاییک‌های ایاصوفیه از میان رفته است؛ از جمله تابلوی موزاییک تصویر حضرت عیسى مسیح(ع) که در ۱۳۵۵م آن را بر سطح داخلى گنبد ساخته بوده. این اثر گویا تا میانه سده ۱۷م نیز بر جای بود و در زمان سلطان عبدالمجید، قاضى عسکر عزت افندی با نوشتن آیاتى از سوره نور آن را پوشانده است.
همچنین بخش‌هاى برنزى به کار رفته در قسمت جنوبى کتابخانه آثار هنرى نفیسى به شمار مى‌آید. دیوارهاى این بخش را تخته سنگ‌‌هاى ارزشمند و گران‌‌قیمتى پوشانده که قدمت آن به قرن چهاردهم میلادى باز مى‌گردد.
شکوه و زیبایى ایاصوفیه پیوسته توجه جهانگردان را به خود جلب کرده است؛ امروزه نیز از مراکز مهم جهانگردی دنیا و از منابع بزرگ درآمد دولت ترکیه به شمار مى‌رود.
